Fiil Çekimi

Fiil Çekimi (Fiillerde Kip, Kişi, Olumsuzluk ve Soru)

1. Fiillerde Kip (Haber Kipleri, Dilek Kipleri) 2. Fiillerde Kişi 3. Fiillerde Olumsuzluk 4. Fiillerde Soru

Çekimli Fiil Nedir?

Çekimli fiil, belirli bir zaman ya da dileği kişiyle birlikte gösteren fiillere denir. Çekimli fiil, kişi ve kip ekleri yardımıyla çekimlenir. İkinci tekil kişi emir kipi çekimi hariç bütün fiiller çekim eki alır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.

Fiil çekimini fiillerde kip, fiillerde zaman, fiillerde olumsuzluk ve fiillerde soru olmak üzere dört ana başlıkta inceleyebiliriz:

1. Fiillerde Kip

Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı ve­rilir.

Türkçede kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır:

1.1. Bildirme (Haber) Kipi Ekleri

Belirli bir zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Haber kipleri, fiilin geçmişte yapıldığını, her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya gelecekte yapılacağını haber verir.
Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar:

1) Geçmiş zaman
a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman
b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman
2) Şimdiki zaman
3) Gelecek zaman
4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.)

Fiillerde Zaman

1.1.1. Geçmiş Zaman Eki (-di, -miş)

Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.

a) Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü)

Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Dün tüm ödevlerimi bitirdim. (Bilinen)
» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)
» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)
» Cumhuriyet 1923’te kuruldu. (Bilimsel kesinlik)

b) Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış / -miş / -muş / -müş)

Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» İstanbul’a dün epeyce kar yağmış. (Başkasından öğrenilmiş.)
» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)
» Keloğlan bir de bakmış ki… (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de “başkasından öğrenilme” anlamı vardır.)

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

1.1.2. Şimdiki Zaman Eki (-yor)

Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Bahçede çiçekleri suluyor.
» Bu problemi bir türlü çözemiyorum

1.1.3. Gelecek Zaman Eki (-ecek / -acak)

Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Yarın hastaneye gideceğim.
» İşe yarın başlayacaksın.
» Bu toplantıya onu çağırmayacağız.

1.1.4. Geniş Zaman Eki (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r)

Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.

Örnek(ler)

» Akşamları kitap okurum.
» Her yaz köyümüze gideriz.
» Dünya, Güneş’in etrafında döner.

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

1.2. Dilek Kipi Ekleri

Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar:

1) Gereklilik kipi
2) Şart kipi
3) İstek kipi
4) Emir kipi

1.2.1. Gereklilik Kipi (-meli / -malı)

Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.

Örnek(ler)

» Ödevlerini zamanında yapmalısın.
» Saha çok çalışmalıyım. 

 >  Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.

Örnek(ler)

» İstanbul’a varmış olmalı. (ihtimal)

1.2.2. Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.

Örnek(ler)

» Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (şart)
» Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)

1.2.3. İstek Kipi (-e, -a)

Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde “-elim, -eyim” şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.

Örnek(ler)

» Eğri oturup, doğru konuşalım.
» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.

1.2.4. Emir Kipi ( – )

Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

Örnek(ler)

» Biraz acele edin.
» Bu konuyu sessizce dinleyin.
» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

2. Fiillerde Kişi

Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir.

Örnek(ler)

» Bugün bir saat kitap okudum.
cümlesinde “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.
» Memleketten dün akşam döndük.
» Yerlere çöp almayınız.

Kişi (Şahıs)	Fiil – Kip – Kişi Eki	Kişi (Şahıs)	Fiil – Kip – Kişi eki
1. tekil kişi (ben)	Gel – di – m	1. tekil kişi (ben)	Oku – malı – y – ım
2. tekil kişi (sen)	Gel – di – n	2. tekil kişi (sen)	Oku – malı – sın
3. tekil kişi (o)	Gel – di	3. tekil kişi (o)	Oku – malı
1. çoğul kişi (biz)	Gel – di – k	1. çoğul kişi (biz)	Oku – malı – y – ız
2. çoğul kişi (siz)	Gel – di – niz	2. çoğul kişi (siz)	Oku – malı – sınız
3. çoğul kişi (onlar)	Gel – di – ler	3. çoğul kişi (onlar)	Oku – malı – lar

3. Fiillerde Olumsuzluk

İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu fiil, işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere olumsuz fiil denir.

Örnek(ler)

» Kitap okuyacağım. (olumlu)
» Kitap okumayacağım. (olumsuz)

 >  Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.

OLUMLU	OLUMSUZ	TÜRÜ
gittik	gitmedik	görülen geçmiş zamanın olumsuzu
yanmışız	yanmamışız	duyulan geçmiş zamanın olumsuzu
geleceksin	gelmeyeceksin	gelecek zamanın olumsuzu
duysalar	duymasalar	şart kipinin olumsuzu
sevelim	sevmeyelim	istek kipinin olumsuzu
okumalıyız	okumamalıyız	gereklilik kipinin olumsuzu
bırak	bırakma	emir kipinin olumsuzu

 >  Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.

OLUMLU	OLUMSUZ
geldim	gelmedim
geleceğim	gelmeyeceğim
gelirim	gelmem
gelirsin	gelmezsin
gelir	gelmez
gelirsiniz	gelmezsiniz
geliriz	gelmeyiz
gelirler	gelmezler

 >  Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma”olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.

Örnek(ler)

» seviyorum → sevmeyorum → sevmiyorum
» bakıyorum → bakmayorum → bakmıyorum
» görüyorum → görmeyorum → görmüyorum

4. Fiillerde Soru

Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır.

Örnek(ler)

» Oralara da bahar geldi mi?
» Sen dün okula gelmiş miydin?
» Beyefendi, bakar mısınız?

Kaynak : https://www.dilbilgisi.net/konular/sozcuk-turleri/zarf/